پيشگيری از انتقال از طريق تزريق مواد مخدر (كاهش آسيب)
کاهش آسیب های ناشی از مواد در شرایطی که افراد توانایی یا علاقه لازم برای ترک را ندارند، ضروری است. شیوه زندگی معتادان آن ها را به طور خاص نسبت به بیماری هایی که به واسطه مقاربت یا تماس با خون انتقال می یابند مانند هپاتیت و ایدز ابتلاپذیرتر می سازد. تزریق مواد، ارتباط جنسی با افراد مختلف، و همچنین شاید زد و خوردهای مکرر اگر همراه با تماس های خونی باشند، ممکن است باعث انتقال این بیماری ها شوند.
در بسیاری از کشورها از جمله ایران تزریق مواد یکی از مهم ترین راه های انتقال اچ آی وی می باشد. سوءمصرف مواد ارتباط نزدیکی با اچ آی وی دارد. انتقال اچ آی وی در معتادان عمدتا از طریق استفاده از وسایل آلوده تزریق اتفاق می افتد. از میان تمام راه های انتقال ویروس، تزریق مستقیم مواد آلوده به ویروس به جریان خون موثرترین راه انتقال اچ آی وی به شمار می رود. احتمال انتقال ویروس به این شیوه بسیار بیشتر از راه انتقال جنسی می باشد. به همین دلیل در بسیاری از اپیدمی های ایدز در مناطق مختلف دنیا، تزریق مواد نقش اساسی را ایفا می کند. با توجه به عوارض سوء مصرف مواد مخدر، محرک و روانگردان و افزایش رفتارهای پرخطر همراه با مصرف این مواد، خطر انتقال و ابتلا به اچ آی وی/ایدز و ویروس هپاتیت ب و ث افزایش یافته و باعث شعلهور شدن آتش همه گیری اچ آی وی/ایدز میگردد. خطر اچ آی وی/ایدز فقط محدود به مصرفکنندگان تزریقی مواد و مصرفکنندگان مواد محرک و روانگردان نیست، بلکه در صورت عدم اجرای برنامههای پیشگیری و کنترل قطعاً در ابتدا شرکای جنسی آنها و سپس سایر گروههای اجتماعی بخصوص جوانان نیز در خطر خواهند بود. سوء مصرف مواد و عوارض همراه آن و گسترش انتقال و ابتلا به اچ آی وی/ایدز، علاوه بر اتلاف وسیع منابع انسانی، هزینههای درمانی و مراقبتی سنگینی را به سیستم بهداشتی-درمان کشور تحمیل میکند. به همین دلیل برنامهریزی صحیح و فوری ملی و اعمال برنامههای کاهش آسیب ناشی از سوء مصرف مواد بعنوان یکی از مهمترین راهکارهای مبارزه با گسترش ایدز، اهمیت فراوانی مییابد.
اجزاء مهم برنامه کاهش آسیب
۱- برقراری ارتباط با مصرفکنندگان مواد
۲- آموزش، اطلاع رسانی و مشاوره با افراد دارای رفتار پرخطر
۳- آموزش، اطلاع رسانی و آگاه سازی برای عموم جامعه و کارکنان مشاغل مرتبط با افراد مصرف کننده مواد
۴- درمان مصرفکنندگان مواد با جایگزینهایی نظیر متادون
۵- در دسترس قرار دادن سرنگ و وسایل تزریق استریل برای کسانی که حاضر به استفاده از داروهای جایگزین نیستند
۶- توزیع مواد ضدعفونی کننده
۷- تشویق به استفاده و توزیع کاندوم و آموزشهای مربوطه
۸- ارائه برنامههای خیابانی جهت افزایش دسترسی به مصرفکنندگان سخت در دسترس
۹- ارائه حمایتهای اجتماعی
۱۰- پیگیری مراجعین به اورژانسهای روانپزشک
مهمترین و موثرترین راه کاهش آسیب، آموزش می باشد. به طوری که گفته می شود نباید از هیچ کدام از شیوه های دیگر کاهش آسیب بدون آموزش استفاده کرد. آموزش مهمترین شیوه ای است که امکان تغییرات رفتاری آگاهانه را از رفتار مخاطره آمیز به سمت رفتارهای کم خطرتر فراهم می آورد. آموزش همچنین با فراهم کردن ارتباط مصرف کنندگان مواد با خدمات و تسهیلات بهداشتی و آموزشی، امکان آشنایی و دسترسی به خدمات مشاوره، مراقبت، درمان و ترک کامل را فراهم می سازد.
ارائه آموزش های کاهش آسیب همراه با اقدامات درمانی باعث خواهد شد تا احتمال رفتارهای پرخطر بعد از عود کاهش آسیب یابد.
آموزش اطلاعات اساسی درباره خطرات تزریق، روشهای کم خطرتر تزریق و پیشگیری از انتقال بیماریهای منتقل شونده از راه خون جهت موفقیت برنامههای کاهش آسیب و داشتن تزریق ایمن در مصرفکنندگان تزریقی مواد بسیار مهم و اساسی است.
آموزشهای مربوط به مصرف مواد
الف) آموزش مضرات مصرف تزریقی مواد
بر اساس مطالعات پیشین، اکثریت معتادان اطلاعات مناسبی در خصوص عوارض مصرف تزریقی مواد بخصوص ایدز، میزان خطر و راه های پیشگیری از آن را ندارند. این ناآگاهی موجبات آسیب پذیری بیشتر معتادان را فراهم می نماید.
خطرات تزریق مواد:
* تزریق مواد میتواند با خطر عفونتهای منتقل شونده از راه خون مثل اچ آی وی، هپاتیتهای ویروسی و سیفیلس همراه باشد
* میتواند به مسمومیت بیانجامد
* میتواند باعث آسیب به عروق شود
* میتواند با عفونتهای باکتریایی مثل آبسه و … همراه باشد
* میتواند به از دست دادن یک عضو یا کاهش کار کرد آن بیانجامد
ب) آموزش کنترل مصرف
این شیوه بخصوص در مورد موادی که مصرف آن ها در جامعه شیوع بالاتری داشته و معمولا به صورت یک هنجار اجتماعی مصرف می شوند، اهمیت بیشتری می یابد. در جوامع غربی از این شیوه برای کنترل مصرف الکل در افراد سالم و نیز افراد الکلی برای کاهش وقوع مسمومیت استفاده می شود. در کشور ما در برخی از مناطق مصرف تریاک شیوع بالایی داشته تا جایی که بصورت هنجار اجتماعی درآمده است. استفاده از شیوه های کنترل مصرف مواد در چنین مناطقی و همچنین در معتادانی که تعداد زیادی از اعضا خانواده و اطرافیان آن ها مصرف کننده مواد می باشند و ترک اعتیاد با احتمال عود بالایی همراه می باشد، می تواند از آسیب ناشی از اعتیاد بکاهد.
ج) آموزش شیوه های استفاده از وسایل تزریق و نحوه ضدعفونی کردن آن ها
برای پیشگیری از خطرات تزریق، بهترین کار پرهیز از آن است، ولی اگر شرایط بگونهای باشد که نتوان از تزریق پرهیز نمود، میتوان خود را از ابتلا به عفونتهای منتقل شونده از راه خون حفظ نمود اگر:
* همواره از سرنگ جدید و استریل استفاده شود
هیچگاه برای حل مواد از آب یا ظرف مشترک استفاده نشود
هیچگاه از فیلتر به طور مشترک برای صاف کردن مواد استفاده نشود
هیچگاه از پنبه یا پنبه الکلی که قبلاً توسط دیگران برای تمیز کردن زخم استفاده شده، استفاده مجدد نشود.
باید دانست که اشتراک در وسایل تزریق، فقط به معنای استفاده از سوزن مشترک نیست، بلکه :
استفاده از سرنگ، پمپ یا پیستون مشترک
استفاده از فیلتر مشترک
استفاده مشترک از آب برای حل کردن مواد
که همه این موارد با خطر انتقال ویروس همراه است.
هر گونه اشتراک در وسایل تزریق با هر کس، حتی به ظاهر سالم هم با خطر انتقال ویروس همراه است.
در صورت امکان باید همیشه:
* از یک سرنگ فقط یکبار استفاده کرد
* مواد تزریقی را با دستهای تمیز و بر روی سطح تمیز آماده نمود
* قبل و بعد از تزریق دستهای خود را با آب و صابون معمولی شست
* محل تزریق را با پنبه الکل تازه، تمیز کرد
سایر نکاتی که باید درباره مواد و استفاده از آن در نظر گرفته شود، عبارتند از:
* آب: بهتر است همواره از آب استریل برای تزریق استفاده کرد. ولی قیمت آن یک عامل بازدارنده است. آبی که برای پنج دقیقه جوشیده باشد، نیز عملاً حاوی مواد عفونتزا نیست. همچنین باید به خاطر داشت که تعداد باکتریها در آب مانده در بطری یا حتی آب های بسته بندی شده ممکن است بیش از تعداد باکتریها در آب معمولی شیر باشد.
* فیلتر: مواد جامد مثل هروئین یا تریاک را قبل از تزریق باید ذوب کرد یا در آب حل نمود، اما برای صاف کردن این محلول از فیلتر استفاده میکنند. استفاده مشترک از این فیلترها میتواند با خطر انتقال اچ آی وی و هپاتیت ها همراه باشد. برخی معتقدند بهترین فیلتر قابل دسترسی در تزریق، فیلتر استفاده نشده سیگار است.
* تورنیکه: همواره بعد از آنکه سرنگ وارد رگ شد و قبل از شروع به تزریق، تورنیکه را باز کنید. چرا که این کار جریان مواد را تسهیل میکند و مانع تراوش مواد از رگ به بافتهای اطراف میشود. از سوی دیگر دیده شده که گاه پس از شروع تزریق، سطح هوشیاری فرد کاهش یافته و تورنیکه تا ساعت ها بر اندام وی بسته باقی مانده و باعث مشکلاتی برای وی شده است.
* تهیه مواد: از خرید و مصرف مواد آماده در سرنگ باید پرهیز کرد. همچنین باید از برگرداندن بقیه مواد تزریقی در یک ظرف مشترک پرهیز نمود.
* محل های تزریق: رگهای اندام فوقانی بهترین محل برای تزریق هستند. وقتی این رگها بسته شوند، باید تلاش مجددی کرد که مصرفکننده مواد به روش دیگری روی آورد. اگر چنین نشد، همواره باید از تزریق به کشاله ران و گردن به علت نزدیکی آنها با جوارح حیاتی پرهیز کرد. از تزریق در دستها و پاها و انگشتان هم باید پرهیز نمود. اگر در رگهای پشت دست یا انگشتان تزریق میشود، نباید انگشتر در دست وجود داشته باشد.
* تغییر منظم محل تزریق: توصیه می شود که محل تزریق، جابجا شود و از تزریق در یک محل در فواصل زمانی کوتاه خودداری گردد، از وسایل کند که میتوانند باعث تحریک رگ شوند، خودداری گردد و استفاده از سایر روشهای مصرف مواد تشویق شود.
* تمیز کردن سرنگ و سوزن که قبلاً استفاده شده به روش ۲*۲*۲: هنگامی که ثابت شد که تمیز کردن سرنگ خطر انتقال ویروسهای نقص ایمنی انسانی و هپاتیت را کاملاً بر طرف نمیسازد، بسیاری بر آن شدند که از توصیه به انجام آن خودداری کنند و فقط استفاده از سرنگهای استریل یکبار مصرف را توصیه نمایند. اما باید دانست که برای مصرفکنندگان تزریقی مواد، همواره امکان آن وجود ندارد که سرنگهای استریل تهیه کنند. بنابر این نباید روشهای دیگری که خطر انتقال را کاهش میدهد حذف نمود، حتی اگر این روشها صد در صد موثر نباشند. بنابراین به کسانی که امکان تهیه سرنگ استریل را ندارند و میخواهند از سرنگ و سوزن های استفاده شده، استفاده مجدد کنند، باید توصیه نمود تا حد امکان هیچگاه از سرنگ و سوزن دیگران استفاده نکنند، سرنگ و سوزن خود را همیشه در جایی بگذارند که دیگران نتوانند آنرا بیابند و حتماً قبل از استفاده مجدد از سرنگ و سوزن آنرا تمیز کنند، حتی اگر آن سرنگ و سوزن فقط مختص خود آنها باشد.
برای تمیز کردن سرنگ و سوزن روش زیر که به آن روش ۲*۲*۲ می گویند، توصیه میشود:
* آب استریل یا جوشیده سرد شده را داخل سرنگ بکشید و سپس آنرا دور بریزید. این کار را یکبار دیگر تکرار کنید. در هر بار سرنگ باید کاملاً از آب پر شود. (مجموعاً ۲ بار)
* وایتکس را به آرامی داخل سرنگ بکشید، به گونهای که سرنگ از وایتکس پر شود. آنرا ۳ تا ۵ دقیقه تکان دهید. زمان هر چه بیشتر باشد بهتر است، اما هیچگاه کمتر از ۳۰ ثانیه نباشد. سپس آنرا دور بریزید این کار را یکبار دیگر تکرار کنید. (مجموعاً ۲ بار)
* مجدداً همچون مرحله اول، آب استریل یا جوشیده را داخل سرنگ بکشید و سپس آنرا دور بریزید. این کار را یکبار دیگر تکرار کنید. در هر بار سرنگ باید کاملاً از آب پر شود. (مجموعاً ۲ بار)
اگر نتوان توصیههای فوق را به طور کامل اجرا نمود، باید تلاش کرد که حداقل سرنگ و سوزن حاوی خون واضح نباشد. بخصوص اگر سرنگ بعد از استفاده و قبل از آنکه خون داخل آن لخته شود، چند بار با آب معمولی پر و خالی گردد، میتواند در کاهش خطرات انتقال ویروسهای منتقل شونده از راه خون موثر باشد.
سایر روشهای تمیز کردن وسایل تزریق: همچنین میتوانید با غوطهور کردن سرنگ و سوزن یا سایر وسایل تزریق در وایتکس یا ماده پاک کننده قوی دیگر، آنرا تا حد زیادی عفونتزدائی کنید. زمان غوطهوری هر چه بیشتر باشد، بهتر است. ولی کمتر از ۵ دقیقه نباشد. همچنین اگر وسایل تزریق برای ۱۰ دقیقه جوشانده شوند، غالب پاتوژنها خواهند مرد. هر چند این کار ممکن است سرنگ را خراب کند. بهر حال باید بیاد داشت که علیرغم اقدامات فوق با استفاده مجدد از سرنگهای استفاده شده،
بی خطر نیست و بهترین کار عدم تزریق و در صورت تزریق استفاده از سرنگ و سوزن استریل است.
د) آموزش رفتار جنسی ایمن: در این باره در صفخه بیماری های آمیزشی و قسمت نکات آموزشی به تفصیل بحث شده است.
برنامههای تعویض سرنگ و سوزن
یکی از برنامههائی که در زمینه برنامههای کاهش آسیب اجرا شده و در مواردی موفقیت های قابل قبولی به دست آورده، برنامههای سرنگ و سوزن است. محور اصلی این برنامهها آنست که مصرفکنندگان مواد را از استفاده مشترک از وسایل تزریق برحذر دارد و عمدتاً جهت پیشگیری از عفونتهای منتقل شونده از راه خون بخصوص اچ آی وی ارائه شدهاند. این برنامه ها، گسترهای از خدمات شامل وسایل استریل تزریق، آموزش و ارائه اطلاعات درباره کاهش آسیبهای ناشی از استفاده مواد مخدر، ارجاع به کلینیکهای ترک مواد مخدر، مراقبت پزشکی، سرویسهای خدمات قانونی و اجتماعی ارائه میشود. همچنین ممکن است کاندوم توزیع شود و آموزشهائی درباره انتقال بیماریهای جنسی و طریق صحیح استفاده از کاندوم ارائه گردد. بدین طریق با وارد کردن مصرفکنندگان مواد مخدر به سیستم های بهداشتی، کسانی که به تزریق مواد مخدر ادامه میدهند، آسیب کمتری به خود و به جامعه خواهند زد. همچــنین محــل ارائه این بــرنامه ها، جای مناسبی برای جمع آوری وسایل تزریقی استفاده شده است تا از دفع نامناسب آنها جلوگیری شود.
درمان نگهدارنده با متادون
وابستگی به مواد مخدر یک پدیده پیچیده است که در آن عوامل اجتماعی، روانشناسی و بیولوژیک نقش دارند. این وابستگی بیماری مزمنی است که با عوارض خطرناکی همراه است و میتواند به مرگ نیز بیانجامد.
در الگوی بهداشتی درمانی کاهش آسیب، هدف اصلی کاهش خطرات ناشی از مصرف است و نه پرهیز از مصرف. آنچه چنین الگویی را موجه میسازد این واقعیت است که گروه قابل توجهی از مصرفکنندگان مواد علیرغم ورود به سیستم درمانی به مصرف مواد غیرقانونی خویش ادامه خواهند داد. برای پیشگیری از بروز عواقب منفی در این افراد انجام اقدامهای کاهش آسیب کمک کننده است.
درمان نگهدارنده با متادون یکی از اقدامهای پر اهمیت و کلیدی است که در راستای اهداف کاهش آسیب انجام میشود. متادون می تواند در کاهش این عوارض مؤثر باشد و همچون درمان بیماریهای مزمن دیگری مثل ازدیاد فشارخون نیاز به مصرف روزانه دارد و در صورتیکه پایبندی به رژیم درمانی کم باشد با خطر عوارض همراه است. ثابت شده که تجویز و مصرف متادون به صورت روزانه و در یک برنامه سازمان یافته باعث دسترسی به اهداف زیر میشود:
* استفاده از هروئین را کاهش میدهد
* از اعمال مجرمانه میکاهد
* زندگی بیمار را تثبیت میکند
* از مصرف بی رویه مواد مخدر میکاهد
* امکان دسترسی به یک زندگی مولد را فراهم میکند
* باعث کاهش خطر اشتراک در وسایل تزریق و خطر بیماریهای منتقل شونده از راه خون میشود
* از خطر مرگ و میر ناشی از استفاده مواد مخدر میکاهد، و در نتیجه هم فرد و هم اجتماع از آن سود میبرند.
با این همه برنامه های نگهدارنده متادون خطراتی هم دارند. متادون یک داروی بالقوه سمی است که ایندکس درمانی کوچکی دارد (دوز درمانی به دوز سمی نزدیک است). بسیاری از بیمارانی که توسط آن درمان می شوند سابقه استفاده نادرست از دارو و برخی مشکلات روانی و اجتماعی دارند. لازمه استفاده از یک داروی بالقوه سمی، در چنین گروهی از بیماران، وجود رویکردی محتاطانه است. این رهنمودها به گونهای تدوین شدهاند که خطرات درمان با متادون را به حداقل و سودهای آن را به حداکثر برسانند.
علائم مسمومیت با مواد مخدر:
* انقباض شدید مردمک
* اختلال توجه و حافظه
* کاهش درجه حرارت بدن
* کاهش تعداد ضزبان قلب
* ضعف شدید تنفس
* افت فشار خون
* اغما
در صورت مشاهده این علائم هرچه سریعتر به پزشک یا مرکز درمانی مراجعه کنید.